Aby wierzyciel miał szanse na odzyskanie od dłużnika swoich należności, ten musi posiadać odpowiedni majątek, z którego będzie można chociażby przeprowadzić egzekucję komorniczą. Jasne jest, że wówczas, gdy długu po prostu nie ma z czego odzyskać – prędzej czy później – egzekucja zostanie zakończona. Może się zdarzyć, że nawet w ogóle nie zostanie wszczęta – dzieje się tak wówczas, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania egzekucyjnego. Wobec tego próba ukrycia, czy wręcz upłynnienia majątku często staje się dla dłużników sposobem na uniknięcie spłaty należności. Jednak nie jest to skuteczne rozwiązanie – w celu udaremnienia tego rodzaju zamierzeń wystarczy skuteczne skorzystanie ze skargi pauliańskiej. Aczkolwiek dłużnik ma pewne instrumenty ochrony przed roszczeniem pauliańskim. Na czym polega ta instytucja prawna?
Skarga pauliańska – najważniejsze informacje
Skarga pauliańska – KC jest ustawą, w której polski prawodawca uregulował roszczenie pauliańskie – ma niezwykle długi rodowód. Już starożytni rzymianie znali tzw. actio pauliana, a więc powództwo przysługujące wierzycielom, którego celem było odwrócenie krzywdzących ich działań dłużników. Skarga pauliańska jest więc właściwie od czasów prawodawstwa rzymskiego klasycznym rozwiązaniem prawa zobowiązań – znanym w wielu różnych prawodawstwach europejskich. W prawie polskim roszczenie pauliańskie zostało uregulowane przede wszystkim w art. 527-534 Kodeksu cywilnego. Zgodnie z art. 527 §1 KC gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć.
Domniemania związane ze skargą pauliańską
Wykładania przytoczonego powyżej przepisu Kodeksu cywilnego – stanowiącego w istocie definicję legalną skargi pauliańskiej – może nastręczać pewnych trudności. W tym kontekście warto przede wszystkim podkreślić, że skarga pauliańska – przedawnienie stanowi tu dobry przykład – podlega analogicznym regułom interpretacji, jak inne instytucje prawa cywilnego. Poza tym w procesie wykładni zawsze należy uwzględnić domniemania wprowadzone przez samego ustawodawcę. Pierwsze z nich dotyczy tego, czym jest „czynność prawna dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli”. Zgodnie z Kodeksem cywilnym mamy z nią do czynienia wówczas, gdy wskutek jej dokonania dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Najprościej tego rodzaju wiedzę wykazać w przypadku dokonania przez dłużnika czynności na rzecz osób będących z nim w bliskim stosunku. Wynika to z faktu, że tego rodzaju sytuacje objęte są innym domniemaniem, które można streścić w haśle „darowizna a skarga pauliańska”. Jeżeli darowizna ta została dokonania na rzecz osób bliskich ustawodawca domniemuje, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Podobnie ocenia się sytuację, w której korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca będący z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych. Wracając do zagadnienia „darowizna a skarga pauliańska” warto podkreślić, że ustawodawca domniemuje, że jeżeli w chwili darowizny dłużnik był niewypłacalny, domniemywa się, iż działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. To samo dotyczy przypadku, gdy dłużnik stał się niewypłacalny wskutek dokonania darowizny.
Najważniejsze reguły korzystania ze skargi pauliańskiej
Roszczenie pauliańskie zawsze należy zgłosić do właściwego sądu. Jest to jedyny sposób, aby skarga pauliańska została uwzględniona, w wyniku czego wierzyciel będzie mógł przeprowadzić egzekucję z majątku, którym dłużnik rozporządził dłużnik. Pozew – skarga pauliańska w praktyce przyjmuje właśnie taką formę – musi zostać prawidłowo przygotowany. Przede wszystkim poprzez właściwie umotywowanie zgłaszanego roszczenia, co zawsze należy odnieść do realiów danej sprawy. Zdecydowanie najbardziej skomplikowane są sprawy sprowadzające się do zagadnień prawnych, typu skarga pauliańska a hipoteka bądź też umowa dożywocia a skarga pauliańska. W każdym z tych przypadków trzeba rozważyć, w jaki sposób roszczenie pauliańskie wpłynie na prawa osób trzecich, co musi uwzględniać pozew. Skarga pauliańska co do zasady nie może naruszać praw dożywotnika bądź wierzyciela hipotecznego. Ponadto skarga pauliańska – KC jest tu jednoznaczny – musi zostać złożona w odpowiednim terminie, przed momentem przedawnienia roszczenia wierzyciela. Skarga pauliańska – termin, o którym mowa jest stosunkowo długi – może zostać przedłożona sądowi w ciągu pięciu lat od dokonania czynności prawnej przez dłużnika. Po upływie tego terminu roszczenie pauliańskie po prostu nie zostanie uwzględnione przez sąd, co z kolei spowoduje brak możliwości przeprowadzenia egzekucji z majątku, którym rozporządził dłużnik. Skarga pauliańska – termin przedawnienia, o czym warto pamiętać, w polskim prawie dotyczy właściwie wszystkich roszczeń – po prostu jest ograniczona w czasie. Jest to jeden z najlepszych – choć niejedynych – sposobów dłużnika na obronę przed omawianym tu roszczeniem. A więc kiedy skarga pauliańska (jak się bronić wyjaśnimy poniżej) zostanie złożona do sądu, dłużnik powinien od razu przygotować linię obrony.
Skarga pauliańska – jak się bronić?
Podstawowym sposobem obrony przed roszczeniem pauliańskim jest próba wykazania, że do przesunięć w majątku dłużnika nie doszło w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Oczywiście trzeba mieć na potwierdzenie tej tezy solidne argumenty, jednak doświadczony prawnik – po zapoznaniu się z realiami danej sprawy – bez problemu je znajdzie. Podobnie należy postąpić, gdy w postępowaniu chodzi o zależność, którą poprzednio określiliśmy, jako skarga pauliańska a hipoteka. Należy tu pamiętać, że z samej natury hipoteki wynika, że wierzyciel może zaspokoić się z nieruchomości, na której ustanowiono to ograniczone prawo rzeczowe bez względu na to, kto jest jej właścicielem. Choć może okazać się, że hipoteka została ustanowiona w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Ważnym elementem obrony dłużnika przed roszczeniem pauliańskim jest podjęcie próby obalenia domniemań, o których napisano powyżej. W istocie każdy z nich może zostać obalony za pomocą dowodu przeciwnego, co z kolei ma spore znaczenie w sprawach, gdzie roztrząsa się zależność, jaka powstaje z połączenia umowy dożywocia a skargi pauliańskiej. Umowa ta może zostać zaskarżona skargą pauliańską tylko wówczas, gdy wykaże się, że dłużnik ustanowił to prawo w celu pokrzywdzenia wierzycieli. Dotyczy to również ustanowienia hipoteki. Bez względu na to, w sprawach dotyczących skargi pauliańskiej właściwie wszystkie kwestie zależą od oceny sądu – stąd przedstawienie mu odpowiednich argumentów jest kluczowe z punktu widzenia dłużnika.
Bibliografia:
Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2020.
A. Brzozowski, J. Jastrzębski, M. Kaliński, E. Skowrońska-Bocian, Zobowiązania. Część ogólna, Warszawa 2021.
T. Maciejewski, Historia powszechna ustroju i prawa, Gdańsk 2015.