W przypadku, gdy dłużnik nie spłaca swoich zobowiązań, prawem wierzyciela pozostaje zainicjowanie właściwiej procedury mającej na celu ich wyegzekwowanie. Przeważnie w pierwszej kolejności konieczne jest wygranie sprawy przed właściwym sądem – choć możliwe jest także poddanie się dłużnika egzekucji np. bezpośrednio na mocy umowy zawartej w formie aktu notarialnego. W momencie, gdy wierzyciel uzyska tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności, możliwe jest złożenie u komornika sądowego stosownego wniosku rozpoczęcie postępowania egzekucyjnego. Jednak jego bieg został ściśle określony przez przepisy prawa, którego regulują także zarówno status zawodowy komornika, jak i jego prawa oraz obowiązki. A więc co wolno komornikowi?
Kim jest komornik?
Zgodnie z ustawą o komornikach sądowych, komornik jest funkcjonariuszem publicznym działającym przy sądzie rejonowym, który podlega nadzorowi sądu oraz nadzorowi odpowiedzialnemu prezesa sądu rejonowego, przy którym działa. Jednocześnie jego obowiązkiem jest wykonywanie swoich zadań kierując się dobrem wymiaru sprawiedliwości oraz interesem publicznym. Nie ma więc wątpliwości – na co zwracają uwagę także sądy w swoim orzecznictwie – że każdy komornik sądowy jest organem władzy publicznej, a jednocześnie pomocniczym organem wymiaru sprawiedliwości, gdyż podejmowane przez niego czynności pozostają w ścisłym związku z działalnością sądu – w tym przypadku rozstrzygającego sprawy cywilne.
Pozycja prawna komornika przekłada się z jednej strony na wysoki poziom przyznanej mu ochrony prawnej, z drugiej zaś na konieczność ścisłego przestrzegania przez niego przepisów prawa przy prowadzeniu czynności egzekucyjnych. W pierwszym zakresie, warto zasygnalizować, że ustawodawca przyznał komornikom analogiczną ochronę prawno-karną, jak wszystkim innym funkcjonariuszom publicznym. Jednak jednocześnie popełnienie przez niego przestępstwa w związku z pełnioną funkcją, zagrożone jest dużo surowszą odpowiedzialnością karną, niż w przypadku sprawców czynów zabronionych niecieszących się takim statusem. Jednocześnie obowiązek ścisłego przestrzegania prawa przez komornika – przede wszystkim w ramach wypełnienia swoich ustawowych obowiązków – jest prostą konsekwencją pełnienia przez niego funkcji organu władzy publicznej.
Mówiąc inaczej to, co wolno komornikowi oraz to, czego nie wolno komornikowi zależy przede wszystkim od wspomnianej już ustawy o komornikach sądowych oraz od Kodeksu postępowania cywilnego – a więc podstawowego aktu normatywnego regulującego przebieg sprawy egzekucyjnej. Kodeks ten określa także inne, fundamentalne właściwie dla każdego dłużnika, wobec którego prowadzone jest postępowanie egzekucyjne, kwestie. To właśnie w jego przepisach można znaleźć odpowiedź na pytanie czego nie może zająć komornik, czego komornik nie może zabrać z mieszkania, czy po prostu czego komornik nie może zająć. Od odpowiedzi na te pytania w dużej mierze zależy ocena prawidłowości prowadzenia postępowania egzekucyjnego.
Podstawowe uprawnienia komornika
Jednak zanim przejdziemy to ustalenia czego nie wolno komornikowi i czego nie może zająć komornik, warto przyjrzeć się jego podstawowym uprawnieniom. Każdy komornik sądowy zajmuje się przede wszystkim prowadzeniem – pod nadzorem sądu rejonowego – postępowania egzekucyjnego, czyli sprawy cywilnej, której podstawową funkcją jest „przymuszenie” dłużnika do spełnienia przez niego świadczenia. Zawsze postępowanie egzekucyjne rozpoczyna się od wezwania dłużnika do dobrowolnej realizacji jego obowiązków, a więc np. do spłaty zobowiązania. W przypadku zaś, gdy wezwanie to – w określonym terminie, najczęściej ustalanym na poziomie 14 dni – nie przyniesie spodziewanego rezultatu, komornik przystępuje do właściwych czynności egzekucyjnych.
W pierwszej kolejności najczęściej polegają one na zajęciu wynagrodzenia za prace dłużnika oraz oszczędności zgromadzonych na jego koncie. Jest to po prostu najprostszy sposób egzekucji, niewymagający podejmowania bardziej zaawansowanych i skomplikowanych czynności. Jeżeli jednak nie przyniesie on spodziewanego rezultatu, komornik przystępuje do zajęcia, a następnie licytacji ruchomości i nieruchomości należących do dłużnika. Przy czym zawsze najbardziej rozbudowane postępowanie dotyczy egzekucji z nieruchomości, gdzie wymagane jest przeprowadzenie jej opisu i oszacowania, pozwalającego na określenie ceny, z jaką dana nieruchomość powinna zostać sprzedana. Oczywiście bieg tego rodzaju spraw jest ściśle regulowany przez Kodeks postępowania cywilnego, który określa także czego komornik nie zabierze dłużnikowi. Warto dobrze znać te regulacje, gdyż – niestety – niekiedy komornicy przekraczają swoje uprawnienia, próbując egzekwować należności wierzyciela w sposób nieodpowiadający zasadom określonym przez ustawodawcę, przede wszystkim w Kodeksie postępowania cywilnego.
Ograniczenia w prowadzeniu egzekucji – czego komornik nie może zająć?
Odpowiadając na pytanie czego nie może zająć komornik należy podkreślić, że przepisy wspomnianego Kodeksu jednoznacznie określają katalog przedmiotów pozwalając jednocześnie ustalić czego komornik nie może zabrać z mieszkania. Egzekucji nie podlegają m.in. przedmioty urządzenia domowego niezbędne dla dłużnika i jego domowników (w tym lodówka, pralka, odkurzacz, piekarnik lub kuchenka mikrofalowa, płyta grzewcza służąca podgrzewaniu i przygotowywaniu posiłków); pościel, bielizna i ubranie codzienne, w liczbie niezbędnej dla dłużnika i jego domowników; zapasy żywności i opału niezbędne dla dłużnika i będących na jego utrzymaniu członków jego rodziny na okres jednego miesiąca; narzędzia i inne przedmioty niezbędne do osobistej pracy zarobkowej dłużnika oraz surowce niezbędne dla niego do produkcji na okres jednego tygodnia, z wyłączeniem jednak pojazdów mechanicznych. Jednak w tym kontekście warto zauważyć, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego pojawił się pogląd, zgodnie z którym samochód osobowy, stanowiący własność dłużnika i wykorzystywany przez niego do osobistej pracy zarobkowej w charakterze taksówkarza, może być – stosownie do konkretnych okoliczności – uznany za przedmiot niepodlegający egzekucji. Za taki przedmiot można uznać także osobisty komputer wykorzystywany np. do komercyjnego pisania tekstów.
Badając czego komornik nie zabierze dłużnikowi, warto zwrócić uwagę na ograniczenia dotyczące możliwości zajęcia w postępowaniu egzekucyjnym gotówki należącej do dłużnika. W pierwszej kolejności należy zauważyć, że nie podlegają egzekucji m.in. sumy i świadczenia w naturze wyasygnowane na pokrycie wydatków lub wyjazdów w sprawach służbowych; świadczenia z ubezpieczeń osobowych oraz odszkodowania z ubezpieczeń majątkowych, w granicach określonych w drodze rozporządzenia; świadczenie integracyjne oraz należności wypłacone z tytułu ubezpieczenia na pokrycie kosztów pogrzebu – można je egzekwować tylko na zaspokojenie tych kosztów.
Odpowiadając na pytanie czego komornik nie zabierze dłużnikowi, warto zastanowić się także nad zasadami egzekucji z wynagrodzenia za pracę, które zostały zdefiniowane przez ustawodawcę w Kodeksie pracy. Co prawda w Kodeksie tym wprowadzono stosunkowo skomplikowane zasady potrącania należności z wynagrodzenia za pracę, jednak warto wskazać na kilka podstawowych zasad, dobrze ilustrujących czego nie wolno komornikowi. Otóż ma on prawo zająć następujące części wynagrodzenia za pracę: aż trzy piąte w przypadku egzekucji świadczeń alimentacyjnych, natomiast do połowy wypłaty w razie egzekucji innego rodzaju należności.
Przy czym – co warto podkreślić – zawsze egzekucja z wynagrodzenia za pracę następuje od jego wysokości obliczonej po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne, zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz wpłat dokonywanych do pracowniczego planu kapitałowego, jeżeli oczywiście pracownik nie zrezygnował z ich dokonywania. Poza tym w przypadku egzekucji świadczeń alimentacyjnych do pełnej wysokości podlegają egzekucji nagroda z zakładowego funduszu nagród, dodatkowe wynagrodzenie roczne oraz należności przysługujące pracownikom z tytułu udziału w zysku lub w nadwyżce bilansowej. Jasne więc jest, że egzekucyjnego punktu widzenia w najtrudniejszej sytuacji znajdują się dłużnicy alimentacyjni.
Bez względu na to, który rodzaj egzekucji został wybrany przez komornika w danej sprawie, zawsze dłużnik powinien być czujnym i śledzić, czy podejmowane czynności są zgodne z prawem. W końcu to, co wolno komornikowi, a jednocześnie to czego komornik nie może zająć zostało ściśle określone przez przepisy prawa. Ich przestrzeganie jest to prostu obowiązkiem każdego komornika, będącego organem postępowania egzekucyjnego. W związku z tym w przypadku, w którym komornik próbowałby zając przedmioty niepodlegające egzekucji, dłużnik powinien jak najszybciej reagować, zwracając uwagę na pojawiające się nieprawidłowości, a w razie konieczności składając skargę do właściwego sądu rejonowego nadzorującego postępowanie egzekucyjne. Jest to najskuteczniejszy sposób na ochronę praw dłużnika, często przynoszący spodziewane rezultaty.